वि.सं. २०७२ को महाभूकम्पपछि सयौंको संख्यामा राष्ट्रका गौरवका रूपमा रहेका मन्दिर, स्तुप, विहार, प्राचीन दरबार एवं घर, पाटीपौवा आदि कति पूरै भत्किए त कति नराम्रोसँग क्षति भए। जसको जीर्णाेद्धार तथा पुनःनिर्माण सरकारले नेपाल पुनःनिर्माण प्राधिकरण, पुरातŒव विभाग, विभिन्न संघसंस्था, गुठी संस्थान, एनजिओ, आइएनजिओ, नगरपालिका, गाउँपालिका तथा जिल्ला कार्यालय आदि सरकारी एवं गैरसरकारी निकायमार्फत गरिरहेको छ।
पुरातत्व विभागको डाइरेक्टर (निर्देशक)पद २००८ चैत १६ गते बसेको मन्त्रिमण्डल बैठक निर्णयबाट सिर्जना भएको हो। सो पदमा रुद्रराज पाण्डेले नियुक्ति पाएका थिए। तसर्थ सोही मितिदेखि पुरातत्व विभाग स्थापना भएको मान्नुपर्छ।
हाम्रो देश नेपाल र हामी नेपाली भनी कहिले र कुन समयदेखि पहिचान भएको हो भन्ने आजसम्म एकिन गर्नसकिएको छैन। त्यसको खोजिनीति र अध्ययन/अनुसन्धानमा पनि खासै नेपाली विद्वान् तथा अन्वेषक लागिपरिरहेका छैनन्। लोक आख्यान, दन्त्य कथा, लोक कथा र वंशावली तथा अन्य साहित्यका आधारमा नै हामीले हाम्रो देश नेपाल र हामी नेपाली भनी पहिचान गर्ने गरिरहेका छौंँ। तर आजको विश्वको बौद्धिक जगतले कुनै ठोस वस्तुगत प्रमाणहरू र पुरातात्विक प्रमाणहरूका आधारमा मात्र हाम्रो देश नेपाल र हामी नेपाली हौंँ भनीप्रमाण जुटाइ देखाउनुपर्ने हुन्छ। यस दिशातर्फ विदेशी विद्वान्हरूले मात्र होइन, हामी आफैँ पनि अग्रसर हुनु जरुरी छ।
‘ललितपुरलाई हेरिटेज वाक बनाइने’ शीर्षकको समाचारले मैले केही हप्ता अघि मात्र ललितपुरका केही भागहरूभित्र स्मारकहरूको लगत तयार गर्दा त्यसको सान्दर्भिकता देखेको थिएँ। हुनत ललितपुर मात्र होइन, उपत्यकाभित्रका तीनै मुख्य सहर र आसपासका अन्य नगर क्षेत्रहरूमा पनि हेरिटेज वाकको प्रबल सम्भावनाहरू नभएका होइनन्। तर काठमाडौँमा जस्तो प्रचारवादी खालको र एक दुई दिन सञ्चार माध्यममा आउन र टेलिभजिनमा देखापर्न मात्र यस्तो योजना वा कार्यक्रम गर्र्नुको कुनै मतलब हुँदैन।
इतिहास कुनै पनि ज्ञान, विज्ञान, साहित्य, शिल्प र शास्त्रहरूको जग हो। इतिहासको धरातलमा नै उभिएर यी सबै विषय हुर्केर, बढेर, फलेर, फुलेर आज यो विश्वलाई र मानव जातिलाई नै सभ्यताको शिखरमा पुर्याउन सफल भएको छ। जबसम्म यो विश्वमा मानव जाति रहन्छ, तबसम्म इतिहासले मानव जातिलाई अझ बढी सभ्य र सुसंस्कृत हुन प्रेरित गरिरहेको हुन्छ।
आजभन्दा करिब बीस/पच्चीस वर्ष अगाडि निर्माण भई सञ्चालन भइरहेको यो कालिमाटीको तरकारी बजार त्यति बेला नेपाल र नेपालीहरूका लागि एउटा बेग्लै र नौलो कुरा थियो। सुरुका केही वर्षहरू यो बजार व्यवस्थित र सफासुग्घर थियो। सायद त्यति बेला त्यो बजारको रेखदेख र नियन्त्रणमा विश्व खाद्य संस्था (एफएओ) को पनि संलग्नता थियो क्यारे। तर हिजोआज त्यो बजारको हालतमा भने धेरै ह्रास आइसकेको देखिन्छ।
२०७० साल साउन १६ गते राष्ट्रिय विभूति अमरसिंह थापा प्रतिष्ठानबाट नेपालको राष्ट्रिय गौरव अभिवृद्धि गर्न र देशको उन्नतिका लागि समर्पित रही नेपालको इतिहास तथा संस्कृति लेखन क्षेत्रमा गहकिलो योगदान गर्दै थुप्रै कृतिसिर्जनासमेत गर्नुभएकोमा तपाईँ इतिहासकार डा.साफल्य अमात्यलाई यो स्मृति पुरस्कार अर्पण गर्दछौँं भनी कदरपत्रबाट सम्मान गरेको दिन मैले नेपाल बार एसोसिएसनको सभा कक्षमा आफ्नो मन्तव्य र आयोजकहरूलाई धन्यवाद दिने क्रममा ‘नयाँ नेपालको इतिहासको संरचना गर्ने हो कि ?’ भनी आफ्नो विचार पोखेको थिएँ। यसै सिलसिलामा मैले यो लेख जोड्न खोजेको छु।
रानीपोखरीको मध्यभागमा अवस्थित ऐतिहासिक बालगोपालेश्वर मन्दिर मल्लकालीन शैलीमा नै बन्न लागेको भन्ने कुरा विभिन्न सञ्चार माध्यममा आएका छन्।
विकासका लागि बाटोघाटो चाहिन्छ तर बाटोघाटो निर्माण गर्नु अगाडि त्यस वरपरको वातावरण, हरियाली, जग्गा जमिन, खुला क्षेत्र, कृषियोग्य जमिन, आदिको सुरक्षा र संरक्षणमा पनि ध्यान पु-याउनु जरुरी छ।
पुरातात्विक वस्तु के हुन्, कस्ता वस्तुहरूलाई पुरातात्विक वस्तु भन्ने, पुरातात्विक वस्तुहरू बेचबिखन गर्न पाइन्छ कि पाइँदैन, के पुरातात्विक वस्तुहरू नेपाली नागरिक अथवा नेपालमा बसोवास गरिरहेका जो कोहीले पनि संकलन गरी राख्न सक्छ कि सक्दैन आदि विषयहरूमा करिब तीन दशकसम्म पुरातत्व विभागमा काम गरेको मेरो अनुभवको आधारमा मैले यहाँ केही कुराहरू राख्न कोसिस गरेको छु।
काठमाडौँ उपत्यकाभित्र फुटपाथ अथवा यात्रु हिँड्ने सडकको पेटी विरलै देखिन्छ । काठमाडौँ सहरभित्र केही ठाउँहरूका सडकहरूमा भने फुटपाथहरू देखिन्छन् तर दुईचार ठाउँका सडकहरूमा बाहेक अन्य सडकहरूका फुटपाथहरूलाई फुटपाथ कसरी भन्ने ?
नेपाल राष्ट्रिय अभिलेखालयको स्वतन्त्र र बेग्लै अस्तित्वलाई बेवास्ता गरी पुरातत्व विभागको एउटा शाखाकारूपमा राख्ने कोसिसहरू भइरहेका छन् भन्ने कुरा सुनी ज्यादै दुःख लागेको छ। हाम्रा नेताहरूले समृद्ध नेपाल, विकासोन्मुख नेपाल, उन्नत नेपाल भनी राष्ट्र बनाउने जुन अठोट गरेका छन्, त्यसका लागि नेपाल राष्ट्रिय अभिलेखालयको विकास, उपयोग र उन्नति हुनु पनि नितान्त आवश्यक छ।
काठमाडौँका केही अति महत्वपूर्ण स्मारक, जस्तै– काष्ठमण्डप, माजुदेवल, त्रैलोक्यमोहन नारायण मन्दिर र रानीपोखरी आदिलाई छाडेर धेरैजसो अन्य ठूला/साना स्मारक र दरवार क्षेत्रहरूभित्र पनि पुनर्निर्माण र जीर्णोद्धारका काम कतै भइसकेका छन् भने कतै हुँदैछन् । यस आर्थिक वर्ष २०७४/०७५ भित्र धेरै नै स्मारकको पुनर्निर्माण र जीर्णोद्धार भइसक्ने आशा गर्न सकिन्छ।
जबसम्म नेपाल सरकारले विभिन्न कार्यालय, विभाग र मन्त्रालयबाट सरकारी काम/कारबाहीसम्बन्धी कागजात राष्ट्रिय अभिलेखालयमा निरन्तररूपमा पठाउने व्यवस्था गर्दैन तबसम्म यस अभिलेखालयले पूर्णता पाउन सक्दैन।
बागमतीको प्रदूषण नदीको मात्र प्रदूषण होइन, यो त संस्कृति र सभ्यताकै प्रदूषण हो। बागमतीको प्रदूषणले हाम्रो आस्थामाथि ठूलो चोट पुर्याइरहेको छ।
